बुलडाणा जिल्हा

बुलडाणा जिल्हा - एक दृष्टीक्षेप

1. विस्तार - 19.51 ते 21.17 उत्तर अक्षांश

75.57 ते 76.59 पुर्व रेखांश

2. क्षेत्रफळ - 9.661 चौ. कि.मी.

3. तालुके - 13

4. गांवे - 1427

5. लोकसंख्या (2001) - 22,32,480

6. हवामान - समशितोष्ण मौसमी

पर्जन्यमान - 711-911 मिमी.

तापमान - 51.1 सें. ते 38.3 सें.

7. जमिनीचा उपयोग व वर्गिकरण

एकुण जंगलव्याप्त क्षेत्र - 73,400 हे.

एकूण पेरणी लायक क्षेत्र - 7,15307 हे.

एकूण दुबार पेरणी क्षेत्र - 61,600 हे.

8. भूपृष्ठीय पाणी वापर 

मोठे प्रकल्प - 03 (नळगंगा, पेनटाकळी, खडकपूर्णा)

मध्यम प्रकल्प - 05 (कोराडी,ज्ञानगंगा, मस, तोरणा व पलढग)

लघु प्रकल्प - 82

9. भूविज्ञान - गाळाचा व दख्खन पठाराचा बेसाल्ट खडक

10. भूजल विज्ञान 

प्रमुख जलधारक खडक - गाळाचा भाग

भेगायुक्त अथवा मांजऱ्या बेसाल्ट

11. भूजल संसाधन

अ. एकुण वार्षिक भूजल पुनर्भरण- 77597 हे.मी.

ब. निव्वळ वार्षिक भूजल उपलब्धता- 73500 हे.मि.

क. एकुण वार्षिक भूजल उपसा - 48899 हे.मी..

ड. निव्वळ वार्षिक उर्वरित भूजल- 24855 हे.मी.

परिचय
बुलडाणा हा विदर्भाच्या पश्चिमेकडील जिल्हा आहे. मुख्यालयाचे ठिकाण हे बुलडाणा असून ते जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील भागात आहे. हा उत्तर अक्षांश 19.51 व 21 .17 तसेच पूर्व रेखांश 75.57 व 76 .49 ह्यामध्ये असून भारतीय सर्वेक्षण विभागाच्या 55 सी. 55 डी, 56 ए व 46 पी ह्या टोपोशिटमध्ये समाविष्ट आहे.

एकुण 9661 चौ.की.मी. भौगोलिक क्षेत्रफळ असलेल्या हा जिल्हा उत्तरेस मध्य प्रदेशातील खंडवा, पूर्वेस अकोला व वाशिम, दक्षिणेस परभणी, जालना व हिंगोली आणि पश्चिमेस जालना व जळगांव जिल्हे आहेत. बुलडाणा जिल्हा महाराष्ट्र राज्याच्या अमरावती राजस्व विभागात समाविष्ट असून एकूण 6  राजस्व उपविभाग व तेरा तालुक्यांमध्ये विभागला आहे.
अ.क्र.

उपविभाग

समाविष्ट तालुके


1  बुलडाणा

बुलडाणा, चिखली


2  मेहकर

मेहकर, लोणार


3  मलकापूर

मलकापूर, मोताळा, नांदुरा

4 खामगाव

खामगाव, शेगांव

5 जळगाव जामोद

जळगाव जामोद, संग्रामपूर

6सिंदखेडराजा 

सिंदखेडराजा , देऊळगावराजा


एकुण क्षेत्रफळ - 9661 चौ.कि.मी.

अ) वन क्षेत्र - 1151 चौ.कि.मी.

ब) पूर्णा नदीच्या गाळाचा प्रदेश - 1140 चौ.कि.मी.

क) मार्फो इंडेक्स प्रमाणे क्षेत्रफळ

1) उदवहनाचा प्रदेश - 1463 चौ.किमी.

2) मध्यम उताराचा पुनर्भरण प्रदेश 5428 चौ.किमी.

3) सपाट भूभाग साठवणेक प्रदेश 2770 चौ.किमी. 

गावांची माहिती

अ. जिल्ह्यातील एकुण गांवे - 1427

ब. उजाड गावे - 128

क. वस्ती असलेली गावे - 1299

ड. 2000 पेक्षा जास्त लोकसंख्या असलेली गावे - 182

इ. 2000 पेक्षा कमी लोकसंख्या असलेली गावे - 1117 लोकसंख्या

अ. एकूण लोकसंख्या - 22.32 लक्ष

ब. शहरी लोकसंख्या - 04.73 लक्ष

क. ग्रामीण लोकसंख्या - 17.59 लक्ष

आदिवासी क्षेत्र

बुलडाणा जिल्ह्यात आदिवासी क्षेत्र नाही. परंतु माडा व मिनीमाडा अंतर्गत जळगाव जामोद, संग्रामपूर व मेहकर तालुक्यातील एकूण 69 गावांचा समावेश आहे.

पाटबंधारे प्रकल्पांची माहिती

1. मोठे प्रकल्प - 03 ( नळगंगा व पेनटाकळी,खडकपूर्णा)

2. मध्यम प्रकल्प - 05 (कोराडी,ज्ञानगंगा,मस,तोरण व पलढग)

3. लघु प्रकल्प - 82

4. सिंचन क्षमता - 45,797 हेक्टर

5. सिंचन विहीरी - 41,000

6. सिंचन क्षमता - 60,000 हेक्टर

पिके

जिल्ह्यात प्रामुख्याने घेण्यात येणारे पिके खालील प्रमाणे आहे.

1. खरिप - कापूस, ज्वारी, मिरची, कडधान्य, गळीत धान्य

2. रब्बी - गहू, कडधान्य, करडी, सुर्यफुल, कांदा

3. उन्हाळी - भुईमुंग, कांदा

4. बारमाही - ऊस संत्री द्राक्षे, केळी व इतर फळझाडे

हवामान व पर्जन्यमान

जिल्ह्याचे हवामान सर्वसाधारणपणे उष्ण व कोरडे आहे. स्थान परत्वे जिल्ह्यातील विविध भागातील हवामानात फेरफार आढळतो. घाटमाथ्यावरील हवामान व तुजनात्मक थंड व आल्हाददायक असुन घाटाखालील हवामान सर्वसाधारणपणे उष्ण असते. जिल्ह्यातील खामगाव विभागातील उन्हाळयातील तापमान सर्वात जास्त 48 सेटीग्रेड पर्यंत असते.

जिल्ह्यात नेत्रृत्य मान्सूनच्या वाऱ्यापासून पाऊस येतो. सर्वसाधारणपणे जून ते सप्टेंबर दरम्यान पाऊस पडतो. जिल्ह्याचे सरासरी पर्जन्यमान 722.40 मि.मी. इतके असून जिल्ह्याच्या सर्व भागात सम प्रमाणात पर्जन्यमान आढळते. जिल्हा शाश्वत पर्जन्यमानाच्या प्रदेशात येतो.

अवर्षण प्रवण क्षेत्र

जिल्हा जरी सर्वसाधारणपणे शाश्वत पर्जन्यमानच्या प्रदेशात मोडत असला तरी 04 तालुक्यातील एकूण 105 गावे अवर्षण प्रवण क्षेत्रात येतात. तालुकावार गावांची संख्या खालील प्रमाणे आहे.

1. शेगाव - 12 गावे

2. खामगाव - 25 गावे

3. नांदुरा - 10 गावे

4. मोताळा - 58 गावे

नद्यांची रचना

जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील भाग हा तापी खोऱ्यांनी व दक्षिणे कडील भाग हा गोदावरी खोऱ्यांनी व्यापलेला आहे. तापी खोऱ्यातील पूर्णा नदी ही मुख्य नदी असुन पश्चिम वाहिनी आहे. बाणगंगा, मन, ज्ञानगंगा व विश्वगंगा ह्या प्रमुख उपनद्या आहेत. सर्वसाधारणपणे डेंड्रीटीक ड्रेनेज पॅटर्न दर्शवितो. मात्र उत्तरेकडील भागात समांतर ते अर्ध समांतर ड्रेनेज पॅटर्न दर्शवितो.

भौगोनिक रचना

भौगोलकि दृष्ट्या जिल्हा तीन भागात विभागला आहे.

अ) उत्तरेकडील सातपुडा पर्वताची एक रांग असुन हा भाग वनक्षेत्रानी व्यापला आहे. मुख्यत्वेकरुन हा डोंगराळ भाग उंचच उंच शिखरांनी व बेसाल्ट या कठिण खडकांनी व्यापला आहे. या भागात उष्ण व कोरडे वन अस्तित्वात आहे. या भूभागाची समुद्रसपाटीपासूनची उंची सर्वसाधारणपणे 700 ते 1000 मिटर इतकी आहे व मुख्यत्वे करुन उदवहनाचा प्रदेश आहे.

ब) दक्षिणे कडील भाग हा अजिंठा पर्वतराजीच्या उंच पठारांनी व्यापलेला बालाघाट पठार असुन उत्तरेकडे अजिंठ्याची तटबंधी असुन दक्षिणेकडे पायउतार होत गेलेला आहे. हा भूभाग संपूर्णपणे बेसाल्ट या कठिण खडकांनी व्यापलेला आहे. उत्तरेकडील भागात उष्ण व कोरडे वनक्षेत्र उपलब्ध आहे. ह्या भूभागाची समुद्रसपाटीपासूनची उंची सर्वसाधारणपणे 500 ते 700 मिटर इतकी आहे व मुख्यत्वे करुन उदवहनाचा प्रदेश आहे.

क) उत्तरेकडील सातपुडा पर्वत व दक्षिणेकडील अजिंठा पर्वत ह्या मधील भूभाग हा पूर्णा नदिच्या गाळानी व्यापलेला आहे. हा पायनघाट, सॅग फॉल्टमुळे तयार झालेला आहे. ह्या भूभागाची समुद्रसपाटीपासूनची उंची सर्वसाधारणपणे 250 ते 270 मिटर इतकी आहे व मुख्यत्वे करुन साठवणूक प्रदेश आहे. हा भूभाग वाळू व टोळगोटे मिश्रित काळाच्या मातीने व्यापला असून त्याची खोली जमीनीपासून 300 मिटर पर्यंत आहे.

जमीनीचा प्रकार

जिल्ह्याच्या डोंगराळ व पठार भूभागावर कथ्थ्या रंगाची करडी बरड जमीन आढळते. ही मुरमाड जमीन आहे. पूर्णा नदीच्या खोऱ्यात भरकाळी कापसाची काळी माती जमीन आहे. ओलावा धरणाची क्षमता असून अतिशय सुपीक आहे. पूर्णा नदीलगतच्या भागातील शेगांव, संग्रामपूर, जळगाव जामोद, नांदुरा व मलकापूर तालुक्यातील काही भागातील जमीनीत क्षाराचे प्रमाण जास्त असल्या कारणाने हा भाग खारपाणा पट्टा म्हणून ओळखला जातो.

जिल्ह्याचे भूशास्त्र

जिल्ह्याची भूशास्त्रीय रचना दोन भागात वर्गीकृत करता येते. सर्वात जुने अप्पर क्रिटेशिअस ते पॅलिओसिन, 65 दशलक्ष वर्ष अगोदर चे बेसाल्ट चे खडक त्यानंतर तापी पुर्णा नदीमुळे निर्माण झालेला गाळाचा प्रदेश, या दोन प्रमुख खडकां व्यतिरिक्त काही ठिकाणी लॅटेराईट (उंद्री ता. चिखली जवळ) सुध्दा आढळते. व त्याचे प्रमाण अल्प आहे.

सह्याद्री व सातपुडा जिल्ह्याच्या एकुण क्षेत्रफळा पैकी 8305 चौ. कि.मी. (85 टक्के) क्षेत्रफळ हे बेसाल्ट खउकाने व्यापलेला आहे. स्तरिय रचना असलेला हा खडक कठिण व अभेद असतो. एका बेसाल्ट थरामध्ये खालचा भाग कठिण व वरचा भाग सच्छिद्र अशी रचना आढळते. या सच्छिद्र स्तरावर सर्वसाधारणत: मुरुम आढळतो. एका स्तराची जाडी जवळपास 20 मि. असते. तर एक ते दोन मीटर मुरुमाचा स्तर आढळतो. बेसाल्ट खडकात दोन प्रकार आढळतात. एक आ खडक व दुसरा पाऊहाऊ प्रकारात आ खडकाचा खालचा भाग जास्त जाडीचा कठीण पाषाण असतो व प्रस्तर भेगा व गोळायुक्त झिज हे प्रमुख लक्षण असते. पाऊहाऊ प्रकारत सचिछद्र स्तर हा जास्त असतो व कठीण स्तर कमी प्रमाणात असतो. सचिछद्रता हि जास्त असते व दुय्यम खनिज जसे क्वार्टस, कॅलसाईट व झिओलाईट या सचिछद्र पोकळीत आढळतात. सर्वेक्षणा अंती असे आढळले की हे बेसाल्ट खडक साधारणत: जमीन समांतर स्तरीय रचनेत 10 ते 80 मि जाडीचे अ 7 ते 10 स्तर जमीनी पासून 200 मि. खोली पर्यंत असावे.

पुर्णा नदीचा गाळाचा प्रदेश जिल्ह्याच्या मध्य व उत्तर भागात आढळतो. हा पट्टा पश्चिमेस निमुळता होतो. याची जाडी 300 मि. पेक्षा जास्त आढळली. या मध्ये नव न गाळासोबत बेसाल्ट खडकाचे, गारगोटी व रेतीचे अधिक प्रमाण आहे. तसेच जुन्या गाळासोबत पिवळी माती, गारगोटी व रेती आढळलेली आहे.

भूशास्त्रीय रचना

भूशास्त्रीय दृष्ट्या महात्वाची काही प्रमुख भ्रंश ( FAult) म्हणजे उत्तरेला तापी भ्रंश (Tapi Lineament) पुर्णा भ्रंश (Purna Lineament) बुलडाणा शहराच्या पश्चिमेस पश्चिमोत्तर-दक्षिण पुर्व दिशा असलेला भ्रंश त्याच प्रमाणे मेहकर शहराच्या उत्तर पश्चिम दिशेस असलेला भ्रंश या व्यतिरिक्त बुलडाणा शहराच्या उत्तरेस गाविलगड भ्रंश हा उर्ध्व भ्रंश आढळतो.

भूजल शास्त्रीय विषयक व इतर सर्वसाधारण माहिती

भूपृष्ठीय रचनेनुसार बुलडाणा दोन भागात विभागले आहे.

1) डेक्कन ट्रॅप बेसाल्टचा प्रदेश - 7229 चौ.किमी. (80 टक्के)

2) पूर्णा नदीच्या गाळात प्रदेश - 1932 चौकिमी. (20 टक्के)

जिल्ह्याची एकूण 57 पाणलोट क्षेत्रात विभागणी करण्यात आली असून खोरेनिहाय विभागणी खालील प्रमाणे आहे.

अ) तापी पूर्व खोरे - 02 (मोताळा व संग्रामपूर तालुक्यातील भाग)

ब) पूर्णा तापी खोरे - 32 (संग्रामपूर,जळगावजामोद, मलकापूर,खामगाव,शेगांव,मोताळा

नांदुरा व चिखली तालुक्याचा भाग)

क) पैनगंगा गोदावरी खोरे- 11 (बुलडाणा, चिखली, लोणार, मेहकर,सिंदखेडराजा व

देऊळगावराजा तालुका)

ड) गोदावरी पूर्णा खोरे - (बुलडाणा, सिंदखेडराजा व देऊळगावराजा,लोणार तालुका)

भूजल उपलब्धता

जिल्ह्यात मुख्यत्वे दख्खनचे पठार व पुर्णा जलोढ या भूशास्त्रीय रचना आढळतात. विविध खडकांच्या प्रकारामध्ये पाण्याचे अस्तित्व खालील प्रमाणे आढळून येते.

बेसाल्ट

बेसाल्ट या खडकात सच्छिद्र व भेगायुक्त कठिण पाषाण यात प्रामुख्याने भूजल आढळते. सच्छिद्र बेसाल्ट मध्ये आढळणारे पाणी हे त्या खडकाची आंतरिक जुळणी छिद्रांची लांबी, रुंदी, व झीज होण्याची क्षमता यावर अवलंबून आहे. पाऊहाऊ प्रकारच्या सच्छिद्र खडकात जल उत्पादकता ही जास्त आढळून आलेली आहे. या उलट कठिण पाषाणात सच्छिद्रता ही नगण्या असते. मात्र जर असा पाषाण भेगायुक्त व तडे गेलेला असल्यास मुबलक प्रमाणात भूजल उपलब्ध करुन देऊ शकतो.

जलोढ (गाळाचा प्रदेश)
नद्यांच्या किनारी व त्यांच्या उपनदीच्या (खोऱ्यात) आसपास जलोढ (गाळाचा प्रदेश) आढळतात. वाळू व जाड वाळू यांच्या मध्ये सर्वाधिक सच्छिद्रता व जलवाहकता आढळून येते. तथापी खडकात आढळणाऱ्या विविधते मुळेच व वाळू आणि मातीच्या प्रमाणामुळे जल उत्पादकतेत फरक दिसून येतो.

जलउत्पादकता

बुलडाणा जिल्ह्यात प्रामुख्याने विहीरी व विंधन विहीरीच्या माध्यमातून भूजलाचा उपसा होतो. भूजलाच्या उत्पादकतेमध्ये फरक आढळून येतो. ही मुख्यत्वे भूगर्भातील रचना त्यांची स्थिती व भूआकृतीवर अवलंबन असते.

बुलडाणा जिल्ह्यात घाटावरील तालुके (बुलडाणा, चिखली, देऊळगांवराजा, सिंदखेडराजा, मेहकर व लोणार) येथील विहीरींची खाली सरासरी 8 ते 12 मि पर्यंत आढळते व जलधर खडक हा बेसाल्ट आहे. तसेच घाटाखालील मलकापूर, नांदुरा, शेगांव, खामगांव या तालुक्यात विहीरींची खोली 8 ते 15 मि पर्यंत असून जलधर खडक बेसाल्ट आहे. तसेच जळगांव जामोद , संग्रामपूर या तालुक्यात गाळाचा प्रदेश असल्याने येथील विहीरींची खोली सरासरी 15 ते 20 मि व त्यापेक्षा जास्त आहे.

लोणार सरोवर

जागतिक पातळीवर वर्णीलेले भू शास्त्रीय दृष्ट्या अत्यंत महत्वाचे असे लोणार सरोवर हे जिल्ह्याच्या दक्षिण पुर्व भागात लोणार ह्या शहराजवळ आहे. हे उल्कापातापासून तयार झाले असावे असे अनुमान आहे. सरोवराचा जमीनीजवळील व्यास 1.83 कि.मी. व तळाचा व्यास 1.20 कि.मी. आहे. तसेच त्याची जमीनीपासून खोली 137 मिटर इतकी आहे. येथे बेसाल्ट खडकांचे पांच स्तर असन प्रत्येक स्तर मुरुमाच्या पातळ थराने वेगवेगळा झालेला आहे. येथील बेसाल्ट हा थोलेटिक फ्लड बेसाल्ट प्रकारात मोडतो. ह्या सरोवरातील तळयाच्या पाण्यातील क्षाराचे प्रमाण जास्त असल्याने ते खारट आहे. भारतातील अशा प्रकारचे हे ऐकमेव उदाहरण असल्यामुळे राष्ट्रीय स्मारक म्हणून घोषीत करण्यात आलेले आहे.

पुर्णा नदी खोऱ्यामध्ये गुणवत्ते विषयी केलेले विशेष अध्ययन

पुर्णा खोरे महाराष्ट्र राज्याच्या अमरावती, अकोला, बुलडाणा जिल्ह्यांच्या काही भागात 7500 चौ. किमी. क्षेत्रात पसरले आहे. हे खोरे 170 किमी लांब असुन उत्तर दक्षिणेस साधारणत: 55 किमी रुंद आहे. यापैकी खोऱ्याचा दक्षिण भागात साधारणत: 2700 चौ. किमी. क्षेत्र क्षारीय पाण्याचे आहे. यात बुलडाणा जिल्ह्याचे 1140 चौ.किमी. क्षेत्र येते. राज्यातील एकुण ह्या प्रभावित झालेल्या 545 पैकी 166 गांवे बुलडाणा जिल्ह्यातील जळगांव जामोद, संग्रामपूर, शेगांव, मलकापूर व नांदुरा तालुक्यात आहे.

यामुळे जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील भागातील पूर्णा नदीच्या खोऱ्याच्या पट्टयात पूर्णा नदी लगतच्या भागातील भूजलात क्षाराचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे पाणी पिण्यास तसेच शेतीकरीता योग्य नाही. हा भूभाग खारपाणपट्टा म्हणून ओळखला जातो.

ह्या भागातील भूजलाचा सतत उपसा करुन त्या पाण्याचे ठरावविक दिवसाचे अंतराने नमुने गोळा करुन या नमुन्यांचे प्रयोगशाहेत सविस्तर रासायनिक पृथ:करण करण्यात आले यापासून मिळालेल्या नमुन्यांचे विद्युत वाहकतेच्या आधारावर खोऱ्यात भूजलाच्या रासायनिक गुणवत्तेचा अभ्यास करण्यात आला. या वरुन बुलडाणा जिल्ह्यातील जास्तीत जास्त क्षेत्रात भूजलाची विद्युत वाहकता 2000 मायक्रोसिमेन्स /से.मी. किंवा त्यापेक्षा कमी आहे. हे भूजल सोडियम/ कॅल्शियम/कार्बोनेट/बायकार्बोनेट/ युक्त आहे. या खोऱ्यातील भूजलामध्ये क्षार वाढविण्यास कारणीभूत आहे.

निरिक्षण विहीरी

जिल्ह्यातील एकूण 57 पाणलोट क्षेत्रातील वाहन, पुनर्भरण व साठवणूक क्षेत्र यामध्ये एक याप्रमाणे एकूण 167 निरिक्षण विहीरी निश्चित केल्या आहेत आणि त्याद्वारे भूजल पातळीचा अंदाज निश्चित करण्यात येतो. त्याचे निरिक्षण वर्षातून चारदा करण्यात येते.

जलविज्ञान प्रकल्प

पर्जन्यमान व त्यामुळे होणारा पुनर्भरणाचा अभ्यास, तसेच उपस्यामुळे भूजलावर होणारा परिणाम आणि मान्सूनपूर्व व मान्यूननंतर पाण्याच्या पातळीतील फरक इत्यादी बाबींचा शास्त्रिय दृष्टीकोणातून अभ्यास करण्यासाठी तसेच संभाव्य पाणी टंचाईदृष्य परिस्थितीचा अभ्यास करण्याच्या दृष्टीने जलविज्ञान प्रकल्पांतर्गत 44 पिझोमिटर्स घेण्यात आले.

भूजल संसाधन

भूजल सर्वेक्षण आणि विकास यंत्रणा, महाराष्ट्र शासन द्वारा बुलडाणा जिल्ह्याचे भूजल संपती बाबत पाणलोट निहाय सर्वेक्षण करण्यात आले. यासाठी GEC 97 या पध्दतीचा उपयोग करण्यात आलेला आहे. त्याचे निष्कर्ष खालील प्रमाणे आहे.

1. एकूण वार्षिक भूजल पुनर्भरण - 73257.49 हे.मी.

2. नैसर्गिक भूजल उत्सर्जन - 3662.87 हे.मी.

3. निव्वळ वार्षिक भूजल उपलब्धता - 69594.61 हे.मी.

4. सिंचनासाठी एकुण भूजल उपसा - 38757.94 हे.मी.

5. एकुण घरगुती भूजल उपसा - 2886.12 हे.मी.

6. एकुण वार्षिक भूजल उपसा - 41899.03 हे.मी.

7. निव्वळ वार्षिक उर्वरित भूजल - 29824.16 हे.मी.

8. घरगुती व व्यावसायीक क्षेत्रासाठी

अपेक्षित भूजल (2025) - 5772.24 हे.मी.

9. घरगुती व व्यावसायीक क्षेत्रासाठी

भूजल उपलब्धता - 4969.51 हे.मी.

10. सिंचनासाठी उपलब्ध भूजल - 24854.64 हे.मी.



वरील विश्लेषण पाणलोट निहाय करण्यात आले आहे. जिल्ह्यातील पाणलोटाची वर्गवारी खालील प्रमाणे आहे.




एकुण पाणलोट - 57

अविकसित पाणलोट                  - 45

अशंत: विकसित पाणलोट          - 09 (बुलडाणा, चिखली,लोणार,खामगांव, नांदुरा,मोताळा, जळगांव जामोद,                                                       व संग्रामपूर तालुक्यातील गावे)

विकसित पाणलोट क्षेत्र -              01 (देऊळगांवराजा व सिंदखेडराजा तालुक्यातील गावे)

अतिविकसित पाणलोट             - 02 ( जळगांव जामोद व संग्रामपूर तालुक्यातील गावे)

भूजल विकास आणि व्यवस्थापन

जिल्ह्यातील भूजलाचा उपसा मुख्यत्वे विहीरी व विंधण विहीरी द्वारे होतो. जिल्ह्यात एकुण 40835 विहीरी आहेत. त्यापैकी 5266 विहीरी वापरात नाही. एकुण 35569 विहीरी सिंचनासाठी वापरण्यात येतात. तसेच 4188 विंधण विहीरी वर हातपंप असुन त्यापैकी 4106 विंधण विहीरी उपयोगात आहे. सिंचनासाठी 24854.64 हेक्टर मीटर भूजल उपलब्ध आहे. रब्बी हंगामात सिंचनासाठी दर पिकांसाठी पाण्याची आवश्यकता 0.60 मीटर ऐवढी गृहीत धरली असता 41425 हेक्टर क्षेत्र सिंचीत होण्याची संभावना आहे. सिंचनासाठी उपलब्ध भूजलाद्वारे होणारे सिंचीत क्षेत्र हे जिल्ह्याचे एकुण क्षेत्रफळापैकी 4 टक्के आहे.